الخلاف فی الاحکام (کتاب)

الخِلافُ فی الأحکام مشهور به الخلاف یا کتاب الخلاف کتابی فقهی، نوشته شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ ق). این کتاب از معروف‌ترین کتاب‌های فقهی نزد شیعه است که به مسائل اختلافی و فقه مقارن می‌پردازد. شیخ طوسی در این کتاب، آرای فقهی مذاهب مختلف اسلامی را طرح و سپس با استدلال، به نقد آرای مخالف و بیان نظر مشهور امامیه کرده است.

نام و زمان تالیف

برای این کتاب عناوین مختلفی نظیر «الخلاف فی الأحکام»، «مسائل الخلاف»، «مسائل الخلاف مع الکل» را ذکر کرده‌اند.
از تاریخ دقیق تألیف الخلاف اطلاع دقیقی در تراجم موجود نیست. مؤلف در مقدمه آن آورده که خلاف پس از دو کتاب تهذیب و استبصار (پس از سال ۴۱۵ق) نگارش شده است.همچنین با توجه به مقدمۀ کتاب المبسوط، خلاف پیش از آن و پس از «النهایة (کتاب)|النهایة» و «الجمل و العقود» نوشته شده است.

نویسنده و انگیزه نگارش

محمد بن حسن بن علی بن حسن (۳۸۵-۴۶۰ق)، مشهور به شیخ طوسی، محدث و فقیه بود. او نویسنده دو کتاب دیگر فقهی تهذیب و استبصار است. طوسی در خطبه کتاب علت تدوین آن را درخواست دیگران گفته است. آنان از او خواسته بودند مباحث اختلافی بین مذاهب مختلف را به صورت مختصر بیان کند و همچنین دلائل امامیه را از منابع مشترک مانند سنت قطعی و اخبار پیامبر اکرم(ص) ونیز روایت نقل شده از طریق شیعه مطرح نماید.

محتوا و ساختار

مطالب در الخلاف به‌صورت "مسألة" و جواب آن با "دلیلنا" شروع شده است. آخرین چاپ الخلاف در ایران، دارای ۶ جلد است. محتوای این چاپ به شکل زیر است:

• جلد اول: کتاب طهارت، کتاب حیض و مسائل استحاضه و نفاس، کتاب صلاة، مسائل ستر عورت، مسائل عاجز، نماز جماعت، نماز مسافر، نماز جمعه، نماز خوف، صلاة عیدین، نماز کسوف، نماز استسقاء و کتاب جنائز.
• جلد دوم: کتابهای زکات، زکات فطره، صوم، اعتکاف و حج.
• جلد سوم: کتاب‌های بیوع، سلم، رهن، تفلیس، حجر، صلح، حواله، ضمان، شرکت، وکالت، اقرار، عاریه، غصب، شفعه، قراض، مساقاة، اجاره، مزارعه، احیاء موات، وقف، هبه، لقطه.
• جلد چهارم: کتاب‌های فرائض، وصایا، ودیعه، فی‌ء و قسمة الغنائم، قسمة الصدقات، نکاح، صداق، ولیمه، قسم بین زوجات، خلع، طلاق، رجعة، ایلاء، ظهار.
• جلد پنجم: کتاب‌های لعان، عده، رضاع، نفقات، جنایات، دیات، قسامه، کفارة القتل، باغی، مرتد، حدود، سرقت، قطاع الطریق، اشربه، قتال اهل الردة، صولة البهیمة، السیر (مباحث جهاد و زمین‌های فتح شده)، جزیه.
• جلد ششم: کتاب‌های صید و ذبائح، اطعمه، سبق، ایمان، نذور، آداب قضاء، شهادات، دعاوی و بینات، عتق، مکاتب، مدبر، امّهات اولاد.

نسخه‌ها و چاپ نخستین

1. نسخۀ قدیمی و کامل باقر قاضی طباطبایی در تبریز در دو مجلد.
2. نسخه کتابخانه هادی کاشف الغطاء در نجف اشرف به خط شهریار بن الله‌داد فراهانی مربوط به سال ۱۰۸۲ ق.
3. نسخه کتابخانه محمد سماوی نجفی.
4. نسخه کتابخانه مشکور، جلد اوّل.
5. نسخه کتابخانه تستریه، جلد دوم، از موقوفات شیخ مهدی قمشه‌ای.
6. نسخه کتابخانه صدر، از اول کتاب طهارت تا آخر کتاب ایمان مربوط به سال ۶۶۸ق و از قدیمی‌ترین نُسخ آن.
7. نسخه‌ای شامل بحث عدد تا حدود، کتابخانه آستان قدس رضوی به خط صدرالدین بن جمال‌الدین محمد که در سال ۱۰۶۷ق توسط ابن خاتون وقف شده است.
8. دو نسخه خطی کتابخانه مدرسه فیضیه که یکی به خط عبد الرزاق بن ملامیر جیلانی که در سال ۱۰۵۶ق نوشته شده و دیگری به خط محمد رضوی.
9. نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران که نگارش آن در سال ۱۲۲۳ق به پایان رسیده است.
10. نسخه کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی که تاریخ نگارش و نویسنده آن معلوم نیست امّا نگارش آن مربوط به قرن سیزدهم است.
    

نخستین چاپ الخلاف در ایران زیر نظر سید حسین طباطبایی بروجردی(۱۲۵۴ ـ ۱۳۴۰ش) سال ۱۳۷۰ق/۱۳۲۹ش انجام شد.

شرح، گزیده و ترجمه

• «المؤتلف من المختلف بين أئمة السلف»، تأليف فضل بن حسن طبرسی(درگذشت:۵۴۸ق) كه در سال ۵۲۰ق تأليف آن را به پایان برد.
• «منتخب الخلاف» يا «تلخيص الخلاف»، تأليف مفلح بن حسن صيمرانى بحرانى (زنده در ۸۸۷ق).
• مسائل هامه من کتاب الخلاف، انتشارات دانشگاه تهران، به سفارش سازمان برنامه و بودجه، چاپ اول، ۱۳۴۴ش.

پانویس

منابع

• ابن شهر آشوب، محمدعلی، معالم العلماء، قم.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء.
• طوسی، محمد بن حسن، الخلاف فی الاحکام، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۷ق.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری نور، نرم‌افزار آثار شیخ طوسی.

پیوند به بیرون

• ، دانشنامه جهان اسلام.